ZARYS DZIEJÓW WSI STRADOMIA WIERZCHNIA
- Środowisko
Stradomia Wierzchnia leży w północno - wschodniej części Dolnego Śląska w granicach powiatu oleśnickiego. Pod względem powierzchni i liczby mieszkańców jest największą wsią sołecką w gminie Syców. Wieś wraz z przysiółkami Pawłowice (potocznie Pawie) i Zieleniec zamieszkuje 1057 mieszkańców (dane z 2015 r.). Miejscowość przecina międzynarodowa droga Wrocław - Warszawa. Przez Stradomię Wierzchnią przebiega także lokalny szlak kolejowy Kępno - Syców.
Od zachodniej strony Stradomia Wierzchnia sąsiaduje z wsią sołecką Gaszowice wraz z folwarkiem Lesieniec, który do 1945 r. był częścią majątku ziemskiego w Stradomi Wierzchniej, od północnej z sołectwem Szczodrów. Południowa granica miejscowości pokrywa się z granicą administracyjną pomiędzy gminami Syców i Dziadowa Kłoda, w obrębie której leży Stradomia Dolna. W pobliżu znajduje się unikatowe Arboretum Leśne im. Stanisława Białoboka, założone 30.11.1993 r. Od strony północno - wschodniej miejscowość otoczona jest kompleksem leśnym.
Najważniejszym ciekiem wodnym w pobliżu Stradomi Wierzchniej jest Widawa. Jej źródła znajdują się w pobliżu Drołtowic, stąd płynie ona na południe w kierunku Namysłowa i jest jednym z większych prawobrzeżnych dopływów Odry. W latach 90-tych XX wieku wybudowano w pobliżu Stradomi Wierzchniej zbiornik retencyjny o powierzchni 30 ha, który pełni także funkcję rekreacyjno - wypoczynkową. Sama wieś leży nad strumykiem Stradomka, dopływem Widawy.
- Historia wsi, geneza nazwy miejscowości
Przeprowadzone w 1928 r. badania archeologiczne wskazują na początki osadnictwa w epoce neolitu. W okolicach Stradomi Dolnej wykopano liczne narzędzia kamienne z okresu neolitu, epoki kamiennej i okresu późnego średniowiecza. Odkryto także kurhany oraz fragmenty naczyń glinianych. Także z okresu późnego średniowiecza pochodzą fragmenty naczyń glinianych.
Juz od czasów lokacji na prawie niemieckim wymieniano dwie nazwy Stradomia Górna i Stradomia Dolna. Nazwa wsi z pewnością ma polską proweniencję. Stanisław Rospond łączy słowo stradomia ze staropolskim określeniem stradać - stracić. Przedwojenny nauczyciel Franz Xavier Liebig ze Stradomi Dolnej nazwę miejscowości próbował powiązać z polskimi słowami starość i dom, z których powstała nazwa stradom. W okresie napływu niemieckich kolonistów na Śląsk nazwa miejscowości uległa przekształceniu. W zachowanych źródłach pisanych z 1310 r. wystąpiła już w zniekształconej formie Stradam. W 1651 r. pojawiła się nazwa Oberstraden. Dla odróżnienia poszczególnych części wsi, jej kolonii lub folwarków do nazwy miejscowości dodawano przymiotniki: górny (wierzchni) - ober, dolny - nieder, średni - mittel, nowy - neu. W obrębie wsi położone były także następujące folwarki: Zieleniec (Grüneiche), Lesieniec (Grünwald) oraz istniejąca od bardzo dawna kolonia Pawłowice / Pawie (Paulwitz). W dniu 27 lutego 1893 r. na mocy dekretu władz nastąpiło połączenie Stradomi Środkowej (Mittel-Stradam) i Stradomi Górnej (Ober-Stradam) w jedną wieś, która przyjęła nazwę Stradomia Górna (Ober-Stradam). Urzędowa nazwa miejscowości do 1945 r. brzmiała Ober-Stradam, następnie Stradomia Górna, aż ostatecznie przyjęto obecną nazwę Stradomia Wierzchnia.
Według niemieckiego kronikarza i nauczyciela Josepha Franzkowskiego miejscowość po raz pierwszy zostaje wymieniona w zlatynizowanej formie Stradano Superiori w księdze łacińskiej "Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis" (pol. "Księga Uposażeń Biskupstwa Wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295 - 1310. W domkumencie została również wymieniona sąsiadująca wieś Stradomia Dolna - Stradano Inferori. W dokumencie z dnia 28.04.1310 r. jednym ze świadków był Walther ze Stradomi (Walther de Stradano). Na przestrzeni wieków sąsiadujące ze sobą miejscowości: Stradomia Wierzchnia i Stradomia Dolna dzieliły się na liczne majątki i możliwe są błędy przy identyfikacji właścicieli poszczególnych posiadłości. Pierwszym wymienionym przez Josepha Franzkowskiego włąścicielem Stradomi Wierzchniej i Dolnej w 1357 r. był sołtys Peczko Wilczek. Prawdopodobnie już w średniowieczu Stradomia Wierzchnia znalazła się w rękach rodziny von Gaffron. W dokumencie z 1329 r. wymieniony był Janco de Gavron, a wlatach 1349 - 1393 występuje Zawissius de Gavron. Dobra rycerskie w Stradomi Wierzchniej należały do rodziny von Gaffron co najmniej do pierwszej połowy XVII wieku.
Dnia 05.12.1557 r. część wsi wraz z połową dóbr zakupił Heinrich von Rohr. Nabyte przez rodzinę von Rohr dobra określano mianem górnego majątku - Obergut. Ciekawostką jest dalsze używanie tejże nazwy przez współczesnych mieszkańców Stradomi Wierzchniej. W 1557 r. pojawiła się także wzmianka o trzecim majątku ziemskim nazywanym od roku 1744 Stradomia Średnią - Mittel Stradam. W południowej częśći wsi naprzeciwko zabudowań gospodarczych rodziny Ratajskich istniał czwarty majątek ziemski - Hundtgut, który w 1732 r. został włączony w dobra ziemskie w Stradomi Nowej. W XVII wieku wyróżniamy, zatem w Stradomi Wierzchniej, cztery posiadłości: Obergut (majątek górny), Niedergut (majątek dolny), Mittel-Stradam (Stradomia Średnia) i tzw. Hundtgut.
W 1608 r. zmarł Sigismund senior von Gaffron, właściciel Stradomi Wierzchniej (Niedergut - majątek dolny), pochowany w kościele w tej miejscowości wraz z małżonką Hedwig von Gaffron z domu von Kottulińską. W siedemnastym stuleciu majątki ziemskie w Stradomi Wierzchniej znalazły się również w posiadaniu rodów: von Gartz und Ritza, von Franckenberg. Od 1611 r. Stradomia Wierzchnia należała do rodu von Gaffron und Prittwitz, od której w 1707 r. odkupił ją Paul von Dresky. W dokumentach sprzedaży wymieniony zostaje także należący do majątku folwark Drapliglowa, nazywany później Paulwitz (Pawłowice). W 1729 r. właściciel majątku dolnego - Niedergut, Hans Christoph von Dresky zakupił majątek górny - Obergut, przez co zjednoczył dwa odrębne majątki ziemskie. W 1732 r. hrabia Just Siegmund von Dyhrn ze Stradomi Nowej zakupił tzw. Hundtgut, który został przyłączony do dóbr rycerskich w Stradomi Nowej. W XIX wieku istniały w Stradomi Wierzchniej tylko dwa majątki ziemskie: Stradomia Wierzchnia z folwarkami: Obergut, Grünwald (Lesieniec), Grüneiche (Zieleniec) i Stradomia Średnia.
Dnia 21.10.1786 r. dobra rycerskie w Stradomi Wierzchniej zakupił Sigismund Friedrich Traugott von Reinersdorff. Nowy właściciel utworzył dnia 16.10.1838 r. majorat złożony z majątków: Obergut, Niedergut, Grünwald i Grüneiche. Dnia 18.02.1841 r. zmarł Friedrich von Reinersdorff. W myśl postanowień testamentu majorat odziedziczył wnuk zmarłego - Otto von Paczensky und Tenczin. Dnia 19.02.1841 r. uzyskał on zgodę Pruskiego Sądu Królewskiego na używanie herbu i nazwiska von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin. W 1866 r. Otto von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin przebudował barokowy pałac z pierwszej połowy XVIII wieku. Po śmierci Otto von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin w 1872 r. majątek przejął jego najstarszy syn Georg von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin. Dnia 28.08.1871 r. nowy właściciel powiększył majorat o zakupiony majątek ziemski w Gaszowicach, a w 1880 r. przebudował pałac w Stradomi Wierzchniej w stylu eklektycznym. W 1886 r. majątki Georga von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin liczyły 974 ha. Oprócz dóbr ziemskich w Stradomi Wierzchniej i Gaszowicach z okolicznymi folwarkami własnością rodu była także posiadłość w powiecie kluczborskim - Komorzno (niem. Reinersdorf). Dnia 01.05.1907 r. zmarł Georg von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin, kolejnym właścicielem majoratu został jego syn Friedrich. Pozostał ich włąscicielem do 1944 r. Za rządów ostatniego właściciela, który większość czasu spędzał w majątku w Komorznie, majorat stradomski dzierżawiony był przez jego brata Detleva von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin, starostę powiatu sycowskiego w latach 1918 - 1944.
- Wykaz właścicieli poszczególnych majątków ziemskich w Stradomi Wierzchniej:
Niedergut (Majątek Dolny):
Hans von Gaffron (1570), Siegmund von Gaffron (1594), Leonhard von Prittwitz und Gaffron (1611), Ernst von Prittwitz und Gaffron (1618), Hans Adam von Prittwitz und Gaffron (1645), Hans Kaspar von Prittwitz und Gaffron (1647), Hans Ernst von Prittwitz und Gaffron (1661), Helena Rosina von Dresky (1697), Hans von Dresky und Merzdorf (1718), Hans Georg von Dresky (1760), Sigismund von Reinersdorff (1786), Otto von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin (1841), Georg von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin (1872), Friedrich von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin (1907).
Obergut (Majątek Górny):
Heinrich von Rohr (1557), Christoph von Rohr (1557), Kaspar von Rohr, Georg von Braun (1591), Kaspar von Seidel (1592), Christoph von Gartz und Ritza (1613), Hans von Gartz und Ritza (1631), Anna von Gartz und Ritza (1652), Siegmund von Wolf und Unchristen (1676), Heinrich von Siegroth und Slawikau (1680), Helena von Siegroth und Slawikau (1696), Tobias von Haugwitz (1699), Christian von Palmencorn (1720), Hans von Dresky und Merzdorf (1729). Od 1729 r. połączony z Dolnym Majątkiem.
Hundtgut
von Borwitz (1645), Hans Georg von Borwitz (1656), Georg Friedrich von Borwitz (1656), Leopold Heinrich von Borwitz (1700), Leopold von Franckenberg und Ludwigsdorf (1704), Sylvius von Franckenberg und Ludwigsdorf (1709), Ernst Gottfried von Hundt (1716), Just Siegmund von Dyhrn (1732). Od 1732 r. majątek został włączony do dóbr rycerskich w Stradomi Nowej.
Mittel-Stradam (Stradomia Średnia):
Georg und Melchior von Gaffron (1557), Georg von Gaffron (1577), Hans von Gaffron (1577), Siegmund von Gaffron (1594), Peter von Blach und Lub (1635), Dietrich von Franckenberg (1668), Leopold von Franckenberg (1699), Hans von Dyhrn (1717), Karl von Jordan (1728), Kaspar von Dresky (1738), Sylvius von Kalisch (1744), Ferdinand von Prittwitz (1759), Gottlieb von Ziegler (1772), Eleonore von Ziegler (1777), Johann von Teichmann (1783), Johann von Pückler (29.06.1791), Karl von Larisch (29.11.1791), Karl von Görtz (1794), Anton von Wilczek, Johann von Sack, Johann Skuppin (1801), Karl Gröger (1820), Ludwig von Loos (1824), Louis von Loos (1843), Wilhelm Giersberg (1865), Erich Frank (1883), Wilhelm Wirth, Anna Carmer Niebelschütz (1884), Richard Pförtner von der Hölle (1890), Freiherr Klöcker von Veldegg und Münchenstein (1896), Richard Milisch (1898), Johannes Schubert (1904), Erich Wisliceny (1907), Valeska Wisliceny (1907), Anton Hauk (1919), von Eschenbach ( do 1945 r.).
- Dobra ziemskie pod rządami rodu von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin
Stworzony w 1838 r. przez Friedricha von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin majorat obejmował majątek ziemski w Stradomi Wierzchniej z folwarkami Obergut i Lesieniec (Grünwald) - 974 ha, w tym 531 ha pól uprawnych, 116 ha łąk, 282 ha lasów, 13 ha stawów, 32 ha dróg i podwórzy gospodarczych, dobra ziemskie w Komorznie (Reinersdorf) o powierzchni 2301 ha. W 1871 r. Georg von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin zakupił majątek ziemski w Gaszowicach o powierzchni 606 ha. Obszar dworski (Gutsbezirk) w Stradomi Wierzchniej zamieszkiwało w 1885 r. 238 osób w tym tylko 42 osoby wyznania rzymsko - katolickiego. Po tragicznej śmierci Otto von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin w 1872 r. dobra ziemskie przejął jego najstarszy syn - Georg. W tym okresie wybudowano w majątku gorzelnię, fabrykę płatków ziemniaczanych, nowy budynek stajni, nowe czworaki. Majątek posiadał własną mleczarnię, kuźnię, warsztat kołodzieja. W majątku i okolicznych folwarkach prowadzono hodowlę bydła, koni i owiec. W 1882 r. Georg von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin wybudował nieistniejący już dzisiaj budynek poczty. Nowy właściciel przebudował w 1880 r. pałac nadając mu elementy w stylu eklektycznym. Także okalający pałac park zmieniono przez wytyczenie nowych alejek i ścieżek spacerowych. Założono ogród warzywny i sad. W 1872 r. założono we wschodniej części parku na planie krzyża cmentarz rodzinny.
Na przełomie XIX i XX wieku Georg von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin nakazał meliorację podmokłych terenów wokół folwarku Obergut. Po wybudowaniu systemu odwadniających rowów i osuszeniu terenu założono rozległe łąki i pastwiska, które nadzorowane były przez specjalnie zatrudnionego dozorcę, nazywanego "Wiesenwärter". Dozorca łąk mieszkał w specjalnie wybudowanym dla niego domu przypominającym swoją architekturą budynki w Skandynawii.
Wraz z gospodarczym rozkwitem majątku Georg von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin wybudował w Stradomi Wierzchniej w 1902 r. kościół ewangelicki oraz założył przedszkole, do którego uczęszczały dzieci pracowników zatrudnionych w jego majątku. Przedszkole prowadzone było przez siostry diakonisy. Do zadań sióstr należała również pomoc medyczna i opieka nad chorymi, bez względu na ich przynależność konfesyjną. Ostatnią diakonisą pełniącą służbę w stradomskim majątku była siostra Wally Redemann.
Pomyślny rozwój majątku szedł w parze z udanym życiem osobistym Georga von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin, który dnia 14.09.1869 r. zawarł związek małżeński z Agnes von Lieres und Wilkau z Galowic koło Wrocławia. Ze związku urodziło się 11 dzieci: Friedrich (1870), Hertha (1872), Herbert (1873), Rainer (1874), Gisela (1876), Dietrich (1877), Detlev (1878), Erwin (1880), Günther (1882), Rosalie (1883), Frieda (1886). Najstarszy syn Friedrich - późniejszy spadkobierca majoratu i córka Hertha urodzili się w pałacu w Gaszowicach, pozostałe dzieci przyszły na świat w pałacu w Stradomi Wierzchniej. W wieku trzech lat zmarł w 1877 r. syn Rainer, syn Herbert zmarł w Stradomi Wierzchniej dnia 04.01.1908 r. spadając z konia. Również córka Hertha, która zawarła związek małżeński z hrabią von Flotow, utonęła dnia 16.02.1909 r. w zatoce Rapallo wraz ze swoim synem Wolfem. Wszyscy zostali pochowani na cmentarzu rodzinnym. Przed wybudowaniem w Stradomi Wierzchniej kościoła ewangelickiego rodzina von Reinersdorffów organizowała wszystkie uroczystości kościelne w znajdującej się w pobliżu pałacu ujeżdżalni dla koni. Ten przestronny budynek ozdabiano girlandami, dywanami i ustawiano w nim ołtarz. Georg von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin zmarł w Stradomi Wierzchniej dnia 01.05.1907 r. w wieku 63 lat. Jego małżonka Agnes von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin, z domu von Lieres und Wilkau, zmarła 21.05.1907 r. Ich nagrobek jest jedynym i ostatnim zachowanym nagrobkiem na wspomnianym już cmentarzu rodzinnym. Pozostałe nagrobki zostały rozkradzione lub zniszczone.
Po śmierci Georga von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin majorat odziedziczył jego najstarszy syn Friedrich. W okresie dwudziestolecia międzywojennego wielka własność w Niemczech przeżywała trudny okres. Obciążały ją straty materialne spowodowane długą wojną i powojennym kryzysem. Ponadto w 1924 r. Friedrich von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin zmuszony był oddać około 100 ha ziemi na potrzeby tzw. kolonizacji wewnętrznej. Była to prowadzona przez rząd parcelacja wielkich majątków ziemskich, w obszarze graniczącym z Polską, zmierzająca do stworzenia średnio zamożnej warstwy chłopskiej, która swą pracowitością i rozrodczością miała bronić granic Rzeszy. Friedrich zamieszkał w pałacu w Komorznie, w powiecie kluczborskim i zarządzał tamtejszym majątkiem liczącym 2301 ha. W czerwcu 1944 r. zmarł bezpotomnie w Komorznie i spoczął w pałacowym parku pod starą rozłożystą lipą. Mieszkańcy Komorzna ufundowali w 2003 r. pamiątkowy głaz, który ustawiono na miejscu spoczynku ostatniego dziedzica. Dobrami ziemskimi w Stradomi Wierzchniej i Gaszowicach zarządzał brat Friedricha - Detlev von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin, który pozostawił trwały ślad na kartach historii Ziemi Sycowskiej. Detlev podjął studia prawnicze na Uniwersytecie w Heidelbergu. W 1918 r. powołany został na stanowisko starosty powiatu sycowskiego. Był to okres zdominowany przez kryzys wywołany wojenną klęską. Wedle postanowień traktatu wersalskiego wytyczono nową granicę państwową między Polską i Niemcami, co spowodowało utratę połowy powierzchni powiatu sycowskiego. Biedny, rolniczy powiat o słabych glebach miał niewielkie możliwości rozwoju. Detlev von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin był także krytycznie nastawiony wobec narodowego socjalizmu. W 1944 r. został pensjonowany, jego następcą został Friedrich Wäscher.
Detlev von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin zawarł dni 10.01.1922 r. związek małżeński z hrabiną Hubertą von Maltzan z Milicza. Z tego związku urodziło się pięcioro dzieci: dwóch najstarszych synów - Gisbert (1922-1943) i Hubert (1924-1945) poległo na frontach drugiej wojny światowej, jedyna córka Christiane wyemigrowała do Australii, gdzie zmarła w 2007 r., synowie Peter (1930-1978) i Jürgen (1932-1987) osiedlili się po drugiej wojnie światowej w południowych Niemczech. Po zakończeniu działań drugiej wojny światowej i utracie dóbr ziemskich Detlev von Reinersdorff-Paczensky und Tenczin zamieszkał wraz z rodziną w Bad Homburg, gdzie zmarł 14.01.1973 r.
W czasach Polski Ludowej posiadłość znacjonalizowano i przekazano Polskiemu Gospodarstwu Rolnemu. Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku pałac w Stradomi Wierzchniej jest własnością prywatną. W 1999 r. w budynku wybuch pożar, w wyniku którego zniszczony został dach. W kolejnych latach niezabezpieczony budynek został doprowadzony do kompletnej ruiny.
- Dobra ziemskie w Stradomi Średniej
Odrębnym majątkiem należącym od 1919 r. do rodu Eschenbach były dobra ziemskie w Stradomi Średniej (Mittel-Stradam) liczące 159 ha, w tym 136 ha pól uprawnych, 13 ha łąk, 1 ha pastwisk, 1 ha lasu, 8 ha dróg i podwórzy gospodarczych. Słabe gleby i mała dochodowość gospodarstwa sprawiły, że majątek w Stradomi Średniej bardzo często zmieniał właścicieli. Do majątku należała także cegielnia usytuowana bezpośrednio przy linii kolejowej. Po 1945 r. w pałacu w Stradomi Średniej mieściła się w latach 1946-1972 szkoła podstawowa. Po pożarze budynku w 1967 r. i wybudowaniu nowej szkoły podstawowej pałac pełni funkcje mieszkalne. W pobliżu pałacu, przy drodze prowadzącej wzdłuż nasypu kolejowego w kierunku arboretum, usytuowane było barokowe mauzoleum rodziny von Loos, która była właścicielem majątku ziemskiego w Stradomi Średniej w latach 1824-1865. Mieszkańcy Stradomi opowiadają jeszcze dzisiaj o dramacie, który rozegrał się niegdyś w pałacu. W niewyjaśnionych okolicznościach rodzina dziedzica spożyła podczas kolacji trujące grzyby. Zwłoki zabalsamowano i siedem trumien umieszczono we wspomnianym mauzoleum, które rozebrano w latach 70-tych XX wieku.